Dzisiejszej niedzieli przeżywamy uroczystość św. Jana Bosko, założyciela Zgromadzenia Salezjańskiego. Z tej okazji ks. abp Henryk Muszyński, Prymas Polski Senior, przewodniczył uroczystej Eucharystii w lądzkim kościele. Skierował do zgromadzonych homilię oraz pobłogosławił odnowiony ołtarz poświęcony Matce Bożej Częstochowskiej, przy którym wierni od lat zanoszą swoje modlitwy za wstawiennictwem Maryi. Natomiast po południu odbyło się przedstawienie pt „Pierwszy krok” przygotowany przez alumnów naszego seminarium. Już wkrótce pojawi się na naszej stronie nagranie z tego wydarzenia.
Pragniemy przybliżyć historię oraz walory historyczne i artystyczne odnowionego ołtarza. Zachęcamy do lektury tekstu przygotowanego przez ks. dr Janusza Nowińskiego SDB, Kustosza Zabytków Dawnego Opactwa w Lądzie:
OŁTARZ MATKI BOŻEJ W LĄDZKIM KOŚCIELE
Kościół dawnego opactwa w Lądzie, w którym przez blisko 700 lat modlili się i sprawowali liturgię cystersi, zgodnie z pierwotną tradycją ich zakonu jest poświęcony na pierwszym miejscu Matce Bożej; jego drugim patronem jest św. Mikołaj Biskup. Matce Zbawiciela był także dedykowany główny ołtarz świątyni, będący centrum liturgicznego kultu Maryi jako głównej Patronki zakonu, opactwa i klasztornego kościoła – w centrum retabulum ołtarza prezentowany był obraz Wniebowzięcia N.M.P. pędzla Adama Swacha (dzisiaj nie zachowany).
Wizerunek Matki Bożej w ołtarzu głównym – podobnie jak i przestrzeń prezbiterium – był dostępny tylko dla zakonników. Z myślą o maryjnej pobożności wiernych odwiedzających lądzką świątynię, opat Mikołaj Antoni Łukomski ufundował osobny ołtarz dedykowany Matce Bożej, lokując go w dostępnym dla ludzi świeckich północnym ramieniu transeptu klasztornego kościoła. W tym miejscu ufundował także monumentalny ołtarz-relikwiarz św. Urszuli i jej Towarzyszek – miejsce kultu ich relikwii czczonych w opactwie od XIII w.
Ołtarz maryjny w lądzkiej świątyni, podobnie jak bliźniaczy z nim formą ołtarz św. Benedykta (obecnie dedykowany Męczennikom II Wojny Światowej), ołtarz główny i ołtarz św. Urszuli, powstały w 1721 r. w pracowni rzeźbiarza Ernesta Brogera w Głogowie na Śląsku. Kompozycja nastawy ołtarza prezentuje typ tzw. „ołtarza akantowego” – popularny w 1. tercji XVIII w. – w którym dominującym motywem są bujne sploty liści akantu. Centralną część nastawy, ujętą symetrycznie parą stojących aniołów i bujnymi pędami mięsistego akantu, wypełnia płaszczyzna zbliżona w formie do łacińskiego krzyża, zwieńczona lambrekinowym baldachimem. Pod baldachimem osadzona jest prostokątna rama o bogatej ornamentyce roślinnej. W ramie tej w czasach cysterskich był umieszczony zasuwany obraz ze sceną Zwiastowania N.M.P., za którym – po jego opuszczeniu – znajdował się główny obraz z wizerunkiem Matki Bożej, od 1816 r. było to przedstawienie Matki Bożej Zwycięskiej pędzla warszawskiego malarza Jana Bąkowskiego, zachowane w lądzkim klasztorze (a dziś prezentowane obok ołtarza). Kompozycję nastawy wieńczy oplecione akantem tondo z obrazem Św. Józefa, flankowane parą adorujących aniołów.
Gdy po kasacie cysterskiego opactwa kościół i klasztor w Lądzie w 1850 r. objęli oo. kapucyni, wszystkie ołtarze w kościele wymagały renowacji, dla potrzeb której sprowadzono z Warszawy zespół snycerzy, malarzy i pozłotników. Ołtarz maryjny gruntownie odnowiono w latach 1851-1852. Podczas renowacji kapucyni usunęli z ołtarza obecne w nim barokowe obrazy. W miejsce zasuwanego obrazu Zwiastowania NMP zamontowano nowy obraz Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej, ofiarowany w 1852 r. przez warszawskiego malarza Jacentego Sachowicza. Obraz ten stał się głównym wizerunkiem czczonym w maryjnym ołtarzu, gdzie pozostaje po dziś dzień.
W 1852 r., staraniem prowincjała kapucynów o. Beniamina Szymańskiego, świątynia w Lądzie otrzymała od Stolicy Apostolskiej potwierdzenie i nadanie przywilejów odpustowych. Wśród otrzymanych przywilejów ołtarz maryjny, decyzją papieża Piusa IX, został wyróżniony przywilejem odpustu zupełnego dla dusz w czyśćcu cierpiących – altare privilegiatum pro defunctis. Informuje o tym, zgodnie z obowiązującą praktyką, inskrypcja zamieszczona w kartuszu nad predellą nastawy: Altare Privilegiatum / in Perpetuum / Pius IX [nonus] P[ontifex] M[aximus].
W odwecie za zaangażowanie lądzkich kapucynów w powstanie styczniowe rosyjski zaborca zamknął klasztor i kościół w Lądzie, a zakonników uwięził i zesłał na Syberię. Opuszczone zabudowania dawnego opactwa nabył w 1888 r. biskup kujawsko-kaliski Aleksandr Bereśniewicz i w 1890 r. erygował w Lądzie parafię diecezjalną. Jej trzecim proboszczem w 1897 r. został ks. Teodor Fibich – franciszkanin-reformat, gorliwy kapłan, bardzo zasłużony dla kształtowania lądzkiej wspólnoty parafialnej i troski o jej świątynię. W 1900 r., z racji ogłoszonego przez papieża Leona XIII Roku Jubileuszowego, ks. Fibich podjął z parafianami inicjatywę renowacji dwóch ołtarzy akantowych. Poza złoceniem wzmocniono wówczas także ich konstrukcję oraz wymieniono ramy antepediów. Odnowienie ołtarza Matki Bożej należy wiązać z zamysłem ks. Teodora Fibicha, aby w Jubileuszowym Roku Świętym w kościele w Lądzie dokonać intronizacji obrazu Matki Bożej Częstochowskiej Królowej Korony Polskiej. Miejscem, w którym miał zawisnąć wizerunek jasnogórskiej Madonny było główne pole maryjnego ołtarza, odsłaniane po opuszczeniu zasuwanego obrazu Matki Bożej Niepokalanej.
Obraz Matki Bożej Częstochowskiej do maryjnego ołtarza w Lądzie ks. Teodor Fibich zakupił w 1901 r. w Częstochowie u malarza Franciszka Jędrzejczyka, autora licznych kopii jasnogórskiego wizerunku, zarówno malarskich, jak i malarsko-plastycznych – ukazujących Matkę Bożą w ozdobnych sukienkach. Obraz wykonany przez Jędrzejczyka dla kościoła w Lądzie należy do malarsko-plastycznych kopii i prezentuje Jasnogórską Madonnę w tzw. sukience perłowej, na złotym tle z promienistymi tłoczonymi nimbami i grawerowanymi scenami ewangelicznymi, w koronach ofiarowanych w 1717 r. na koronację cudownego obrazu przez papieża Klemensa XI. Twarz Maryi i Dzieciątka oraz ich dłonie są malowane olejno. Ks. Fibich odnotował, że obraz został poświęcony na Jasnej Górze i dotykał cudownego obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej.
Sukienka, wymodelowana w drewnie, jest powleczona niebieskim i czerwonym aksamitem, na który naniesiono bogatą ornamentalną dekorację ze sztucznych pereł, cekinów, brosz, kryształów i barwionych, szlifowanych szkieł imitujących szlachetne kamienie. Obraz oprawiony jest w snycerską ramę naśladującą ornamentykę ramy oryginału.
Obraz Matki Bożej Częstochowskiej w Lądzie, oddający z dużą wiernością wygląd oryginału, stanowi cenny przykład nowego nurtu obrazowania jasnogórskiego wizerunku na przełomie XIX i XX w., dążącego do ukazania maksymalnego podobieństwa z wyglądem pierwowzoru. Lądzka podobizna, wykonana w Jubileuszowym Roku Świętym, posiada dodatkowy walor, dokumentując w swoisty sposób wygląd jasnogórskiego obrazu w sukience perłowej i koronach klementyńskich zanim zostały skradzione w 1909 r. W przypadku Lądu należy podkreślić jeszcze jedną okoliczność przybliżającą tutejszą kopię do jasnogórskiego wzorca: w lądzkim ołtarzu maryjnym, podobnie jak w ołtarzu jasnogórskim, wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej mógł być zasłaniany i odsłaniany przed oczami wiernych. Nowa aranżacja na początku XX w. maryjnego ołtarza w Lądzie, wraz z intronizacją wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej, stworzyła w lądzkiej świątyni naśladownictwo jasnogórskiej Ara Patriae.
Przy okazji renowacji w 1900 r. ołtarz maryjny w Lądzie otrzymał też nowe antepedium, wykonane barwnym haftem krzyżykowym. Na białym tle, wśród splotów winnej latorośli, kłosów zbóż i gałązek palmy, w centrum tkaniny wyhaftowane są: krzyż, kotwica i gorejące serce. Motywy te – postrzegane zwykle jako symbole teologalnych cnót: wiary, nadziei i miłości – w okresie zaborów otrzymały dodatkowe znaczenie narodowo-patriotyczne. Jednym ze sposobów demonstracji narodowo-niepodległościowych postaw stała się w tym czasie biżuteria patriotyczno-religijna o oryginalnej formie i symbolice. Krzyż, jako symbol żałoby, ale i zmartwychwstania, pojawiał się często na owej biżuterii obok kotwicy, symbolu nadziei, palmy, jako symbolu zwycięstwa oraz serca postrzeganego jako symbol ofiarnej miłości Ojczyzny i narodowej jedności. Motyw winnej latorośli i kłosów jednoznacznie wiążą się tu z symboliką eucharystyczną, a zatem z liturgią celebrowanej na ołtarzu mszy św. Towarzyszące mu symbole religijno-patriotyczne przypominają treść i sens modlitw zanoszonych wówczas powszechnie do Boga w intencji Ojczyzny przez pośrednictwo Matki Bożej, czczonej w polskim narodzie jako Królowa Korony Polskiej.
W 2014 r. zapadła decyzja o kompleksowej konserwacji i renowacji maryjnego ołtarza w Lądzie; prace zostały zakończone w 2015 r. Konserwację snycerskiej nastawy ołtarza oraz umieszczonych w nim obrazów, wykonała pracownia ś.p. prof. Ewy Roznerskiej z Torunia. Podczas konserwacji usunięto z powierzchni nastawy wtórne przemalowania, przywracając kompozycji jej pierwotną, barokową kolorystykę i splendor. Ze szczególnym pietyzmem odnowiono wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej, rekonstruując m.in. liczne ubytki ozdób dekorujących sukienkę i korony (konserwację wykonała Małgorzata Perz). Konserwacja antepedium została przeprowadzona na Wydziale Konserwacji Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie w Pracowni Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych. W nastawie ołtarza został też zamontowany nowy mechanizm opuszczający obraz Matki Boskiej Niepokalanej.
Opracował:
ks. dr Janusz Nowiński
Kustosz Zabytków Dawnego Opactwa w Lądzie
