Obraz Josepha Knechtela (1737) „Powierzenie cystersów opiece Maryi” powrócił na swoje miejsce w lądzkim klasztorze, po kilkuletniej, kosztownej konserwacji.
Z nieukrywaną satysfakcją informuję, iż kolejny obraz z kolekcji ściennych obrazów sztalugowych umiejscowionych w krużgankach lądzkiego zespołu klasztornego, po wielu latach oczekiwania odzyskał formę zbliżoną do pierwotnej. Stało się tak dzięki inicjatywie podjętej przed kilku laty przez mojego poprzednika ks. prof. Ryszarda Sadowskiego SDB we współpracy z kustoszem zabytku ks. prof. Januszem Nowińskim SDB oraz z panią Anną Czerwińską, uznanym konserwatorem i opiekunem lądzkich malowideł. Całemu zespołowi konserwatorskiemu, wszystkim osobom życzliwym i zainteresowanym troską o przywracanie świetności polskiemu dziedzictwu kulturowemu w Lądzie, także tym osobom, które przyczyniły się do uzyskania środków od Samorządu Województwa Wielkopolskiego oraz z zasobów budżetowych Wojewody Wielkopolskiego pozostających w dyspozycji Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, składam wyrazy wdzięczności i podziękowania, a sympatyków naszego klasztoru zapraszam do zapoznania się z efektami przeprowadzonych prac konserwatorskich.
Ks. dr hab. Mariusz Chamarczuk SDB
(Rektor WSD TS w Lądzie nad Wartą)
Pani Anna Czerwińska w następujący sposób opisuje przeprowadzone prace konserwatorskie:
W dniu 9 listopada 2016 roku w Lądzie nad Wartą komisyjnie odebrano zakończone prace konserwatorskie przy obrazie „Powierzenie cystersów opiece Maryi” autorstwa prawdopodobnie Jeremiasa Josepha Knechtela. Bardzo zniszczony obiekt przez kilkadziesiąt lat nie był eksponowany. Po trwających trzy lata pracach konserwatorskich powrócił na swoje miejsce w klasztornych krużgankach, nad wejściem do kapitularza.
Dzieło powstało w 1737 roku na zamówienie opata Antoniego Mikołaja Łukomskiego jako jedno z 26 płócien dekorujących ściany krużganków opactwa cysterskiego klasztoru w Lądzie nad Wartą. Cykl prezentujący dzieje i legendy oparte na historii zakonu cystersów był dziełem franciszkańskiego malarza z Poznania, Adama Swacha, który w 1714 i w 1716 roku namalował 20 płócien. Omawiane dzieło powstało dwadzieścia lat później i stanowiło uzupełnienie cyklu. Do dnia dzisiejszego zachowało się 20 obrazów.
Obiekt będący przedmiotem prac konserwatorskich to obraz olejny, malowany na płótnie. Ma kształt łuku ostrego z wycięciem na otwór drzwiowy do Kapitularza. Obraz przedstawia scenę powierzenia zakonu cystersów w opiekę Marii. W centrum kompozycji obrazu znajduje się przedstawienie Najświętszej Marii Panny z Dzieciątkiem. Maria unosi się na obłoku. Jest ubrana w czerwoną szatę i błękitny płaszcz. Lewą ręką podtrzymuje nagie Dzieciątko Jezus siedzące na białej szacie. Jezus unosi do góry lewą dłoń w geście błogosławieństwa. U stóp Marii widoczne są trzy uskrzydlone główki anielskie. Z lewej strony obrazu dziewięciu zakonników z białych habitach cysterskich klęczy przed Najświętszą Panną. Brodaty starzec klęczący najbliżej Marii wręcza Jej pergamin z aktem zawierzenia z inskrypcją: Accipe totum / Tuo redde / Præsidio /Tutum. Nad głową mnicha widoczna jest aureola. Na posadzce, przy kolanach cystersa, leżą insygnia opackie: mitra i pastorał. Święty prawą dłonią wskazuje na umieszczoną po prawej stronie płótna niebieską kulę, podtrzymywaną przez dwa uskrzydlone putta. Na kuli znajdują się przedstawienia pięciu klasztorów cysterskich, Cistercium (Cîteaux) i cztery tzw. wielkie filie opactwa Cîteaux: 1. Cistercium – Cîteaux – miejsce założenia zakonu w 1098 r. przez św. Roberta z Molesme, pierwszego opata z Cîteaux. 2. Firmitas – klasztor założony w 1113 roku w La Ferté. Był to pierwszy z czterech klasztorów założonych przez cystersów tzw. wielkich filii. 3. Pontiniacum – klasztor założony w 1114 w Pontigny. Druga filia opactwa w Cîteaux. 4. Clareuallis – klasztor założony w 1115 roku w Clairvaux przez świętego Bernarda. Trzecia wielka filia opactwa w Cîteaux. 5. Morimundus – klasztor założony w 1115 w Morimond. Wszystkie opactwa są położone wzdłuż jednej rzeki, co symbolizuje ich duchową jedność. Nad kulą ziemską umieszczony jest napis Fontes Cisterciensis Ordinis. Jedno z putt podtrzymujących kulę trzyma duży kartusz z napisem: Hinc per orbem Ordo manauit. Opat wręczający Marii akt powierzenia cystersów w Jej opiekę to święty Alberyk, jeden z założycieli, a następnie opat opactwa w Cîteaux. W 1100 roku uzyskał u papieża Paschalisa II zgodę na wyodrębnienie się od benedyktynów, stosowanie nazwy cystersi oraz używanie białego habitu z naturalnej wełny wraz z czarnym kapturem. Opat Alberyk był wielkim czcicielem Matki Boskiej.
Obraz jest sygnowany: Joannes Georgjus Knechld pinxit / Anno 1737. [fot. 1] Sygnatura znajduje się po prawej stronie obrazu, w dolnej części kompozycji, i prawdopodobnie nie jest oryginalna – niektóre litery zostały przemalowane. Może to potwierdzać przypuszczenia o autorstwie czeskiego malarza Jeremiasza Józefa Knechtela (Jeremias Joseph Knechtel). Znany jest fakt jego przebywania i pracy w Lądzie nad Wartą. Analiza formalna porównawcza z innymi obrazami Jeremiasza Józefa Knechtela wskazuje podobieństwo stylowe – podobne ujęcia twarzy postaci, sposób malowania, kolorystyka, częste wykorzystanie postaci putta podtrzymującego akcesoria niezbędne do opisania przedstawiane sceny. Ze względu na bardzo zły stan zachowania lądzkiego obrazu, przy obecnym stopniu zaawansowania badań trudno jest ustalić, który z członków licznej rodziny Knechtelów był autorem dzieła.
Obraz przywieziono z klasztoru pocysterskiego w Lądzie do pracowni konserwatorskiej w 2011 roku. Jego stan zachowania był katastrofalny. [fot. 2, fot. 3, fot. 4] Oryginał zachował się w ok. 40-50%. Oryginalne płótno podobrazia było bardzo zniszczone, podarte, osłabione – kruche włókna lniane rozsypywały się przy delikatnym dotyku. Widoczne były kolonie owadów, ślady gryzoni. Spoiwo farb, użytych do malowania oryginału uległo częściowej degradacji, adhezja warstwy malarskiej do podłoża płóciennego była znikoma. Pozostałości oryginalnej warstwy malarskiej pokrywały dwie warstwy przemalowań i warstwa pociemniałego werniksu. Obiekt kwalifikował się do pilnej konserwacji.
W trakcie prac konserwatorskich obraz został poddany dezynfekcji w komorze próżniowej. Lico i odwrocie kilkukrotnie impregnowano, aby zabezpieczyć kruche podobrazie wraz z osypującą się, osłabioną warstwą malarską. Bardzo trudnym i trwającym kilka miesięcy etapem prac był zabieg naprawy płótna podobrazia – jego prostowania oraz uzupełniania ubytków. [fot. 5, fot. 6] Obraz dwukrotnie zdublowano. Lico oczyszczono ze starych kitów, przemalowań i zabrudzeń. [fot. 7, fot. 8] Uzupełniono ubytki warstwy zaprawy [fot. 9] orz wykonano retusz warstwy malarskiej. W miejscach największych ubytków warstwy malarskiej wykonano rekonstrukcje brakujących partii kompozycji. [fot. 10, fot. 11]
Kolejnym etapem konserwacji było zaprojektowanie i wykonanie krosna dla obrazu. [fot. 12] Ze względu na jego skomplikowany kształt oraz stopień zniszczenia, projekt był poprzedzony precyzyjnymi pomiarami miejsca docelowej ekspozycji obrazu i samego obiektu. Zrolowany na wałku obraz wraz ze złożonym krosnem przewieziono do klasztoru pocysterskiego w Lądzie nad Wartą. W krużgankach nabito płótno na nowe krosno i zawieszono w krużgankach klasztornych nad wejściem do kapitularza. [fot. 13, fot. 14]
Prace konserwatorskie przy zabytku zrealizowano przy wsparciu finansowym Samorządu Województwa Wielkopolskiego oraz ze środków budżetowych Wojewody Wielkopolskiego w dyspozycji Wielkopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
